प्रस्तावना
पशूंमध्ये फूट अँड माउथ आजार हा संसर्गजन्य विषाणूजन्य रोग आहे. गाय, म्हैस, शेळ्या यांना या आजारामुळे गंभीर नुकसान होते. या लेखात आम्ही लक्षणे, कारणे, प्रतिबंध आणि व्यवस्थापन स्पष्ट करतो.
१. फूट अँड माउथ आजार म्हणजे काय?
हा विषाणूजन्य आजार असून खूप संसर्गित आणि तीव्र आहे. संसर्ग झाल्यास पशूंमध्ये घातक परिणाम होऊ शकतात.
२. प्रमुख लक्षणे
a) ताप
पशूंचा ताप 40°C किंवा अधिक होतो.
b) तोंडात अल्सर
तोंड, जीभ, लाळद्राव, जिभेवर फोड येतात.
c) पायात फोड
पायाच्या पंज्यावर वेदना आणि फोडसुद्धा दिसतात.
d) चालता अडचण
पशू चालताना लंगडं राहतात. धावता अडचणीत येतात.
e) दूधात घट
दूधाचे प्रमाण घटते. दूध खराब होऊ शकते.
f) लाळ जमून येणे
पशूंचे आणि बछड्यांचे लाळ गळतात.
g) वजन कमी होणे
भूक कमी झाली की वजन कमी होते.
३. संक्रमण कसे होते?
- संक्रमित पशूंशी संपर्क
- दूषित चारा, पाणी
- वातावरणातील उत्सर्जन व प्रदूषण
४. लस व प्रतिबंध
- नियमित चार महिन्यांनी लसीकरण
- नवीन पशूंना संपूर्ण तपासणी
- विषाणूमुक्त वातावरण ठेवणे
५. इतर प्रतिबंध
- रोगग्रस्त पशू वेगळे ठेवणे
- सर्व दुय्यम सामग्री स्वच्छ ठेवणे
- पशुशाळा आणि चारा वेळेवर स्वच्छ करणे
६. उपचार
- संक्रमित पशूला योग्य विश्रांती
- वेट प्रिस्क्राइब केलेली औषधे
- ताप व वेदना कमी करण्यासाठी उपचार
७. पशुपालकांसाठी सूचना
- लसीकरण नक्की करा
- तोंड आणि पाय दररोज तपासा
- ताप लक्षात आल्यास वेळीच वटणी
८. उत्पादनावर परिणाम
- दुधाचे उत्पादन घटते
- विक्री आणि महसुली नष्ट होतात
- पशुपालकांचा आर्थिक नुकसान वाढतो
९. सरकारी मदत व योजना
- पशुसंवर्धन विभागाच्या मदतीची माहिती
- पशू निरोगी ठेवण्यासाठी योजना
- हॉर्न आणि टोकरांसाठी लसीकरण मोफत
१०. पुनरावलोकन व पुर्नारंभ
- रोगप्रतिकारशक्ती मजबूत करण्यासाठी संतुलित आहार
- नियमित तपासणी
- नवीन पशूंना आल्यास संपूर्ण पर्यवेक्षण
११. भारतात फूट अँड माउथ आजाराचे प्रादुर्भाव क्षेत्र
भारतात पशुपालन व्यापक आहे. त्यामुळे फूट अँड माउथ आजाराचे प्रमाण ग्रामीण भागात अधिक आहे. महाराष्ट्र, उत्तर प्रदेश, पंजाब, गुजरात आणि कर्नाटकमध्ये या रोगाचे जास्त प्रकरणे आढळतात.
याचे प्रमुख कारणे:
- पशु लसीकरणाचा अभाव
- किफायतशीर उपाययोजना न करणे
- चाऱ्याचे व पाण्याचे मिश्रण
- विषाणूंची दीर्घकालीन टिकून राहण्याची क्षमता
१२. पशुपालकांची भूमिका
पशुपालकांनी खालील गोष्टी अमलात आणल्या पाहिजेत:
- दर सहा महिन्यांनी लसीकरण करणे
- आपल्या गावातील पशुधन आरोग्य शिबिरात भाग घेणे
- प्रत्येक नवीन जनावराला वेगळं ठेवून तपासणी करणे
- शेती व गोठा स्वच्छ ठेवणे
१३. गोठ्यातील स्वच्छता व्यवस्थापन
✅ चांगल्या व्यवस्थापनासाठी उपाय:
- दररोज गोठा स्वच्छ करणे
- रोगग्रस्त जनावरांपासून चारा, दूध, शेण वेगळे ठेवणे
- गोठ्यात पाण्याचा निचरा योग्य ठेवणे
- पायात येणाऱ्या जागेवर अ‍ॅंटीसेप्टिक सोड्याचे छिडकाव करणे
१४. दूध प्रक्रिया काळजी
जर जनावराला हा रोग झाला तर दूध वेगळे ठेवणे गरजेचे आहे.
- रोगी जनावराचे दूध विकू नका.
- ते उकळूनच वापरा आणि डॉक्टरांचा सल्ला घ्या.
- काही काळासाठी दूध उत्पादन थांबवणे फायदेशीर ठरते.
१५. प्राण्यांच्या इतर आजारांपासून फरक ओळखणे
फूट अँड माउथ आजार व इतर विषाणूजन्य रोगांमध्ये फरक ओळखणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
| आजाराचे नाव | प्रमुख लक्षणे | फरक कसा ओळखावा |
|---|---|---|
| रिंडरपेस्ट | तोंडातील पाणी, डोळे लाल | ताप खूप असतो, मृत्यू शक्य |
| लंपी स्किन | त्वचेला गाठ, सूज | त्वचेला ठळक प्रभाव |
| फूट अँड माउथ | तोंड व पाय फोड | वेदना व लाळ अधिक |
१६. वेटनरी डॉक्टरांचा सल्ला का महत्त्वाचा?
वेटनरी डॉक्टरचे मार्गदर्शन अतिशय उपयुक्त ठरते.
- योग्य लस वेळेवर देणे
- लक्षणांनुसार औषध सुचवणे
- गोठ्यात विषाणू नष्ट करणारे उपाय सांगणे
- रोग नियंत्रणासाठी उपाययोजना करणे
१७. पशुधन विमा योजना (Animal Insurance)
फूट अँड माउथ आजारामुळे आर्थिक नुकसान होते. म्हणून पशुधन विमा गरजेचा ठरतो.
विमा घेण्याचे फायदे:
- उपचार खर्च मिळतो
- जनावर मरण पावल्यास भरपाई मिळते
- उत्पादनातील नुकसान भरून निघते
विमा कसा घ्यावा?
- जवळच्या कृषी केंद्रात जावं
- जनावराची तपासणी करून नोंदणी करावी
- लसीकरण प्रमाणपत्र आणि आधार आवश्यक
१८. रोग नियंत्रणासाठी गाव पातळीवरील उपाय
गावात रोग पसरू नये यासाठी खालील गोष्टी करा:
- गावपातळीवर पशुधन आरोग्य समिती तयार करा
- लसीकरण मोहीम नियमित चालवा
- प्रत्येक घरात जनावरांची नोंद ठेवा
- रोगग्रस्त जनावरांना क्वारंटाईनमध्ये ठेवा
१९. शासकीय पोर्टल्स व मोबाईल अ‍ॅप्स
- ई-गोपाला अ‍ॅप (NDDB): पशु आरोग्य, लसीकरण व विक्रीसाठी
- पशुसंवर्धन विभाग पोर्टल: योजना, उपचार व पशुधन माहिती
- BAIF मोबाइल सल्ला सेवा: रोजच्या आरोग्य व्यवस्थापनासाठी मार्गदर्शन
२०. शेतकऱ्यांसाठी निष्कर्ष
- फूट अँड माउथ आजार टाळण्यासाठी सावधगिरी व लसीकरण अत्यावश्यक आहे.
- पशु आणि शेती दोघांचे आरोग्य टिकवणे गरजेचे आहे.
- सरकारी योजनांचा उपयोग करा आणि शाश्वत पशुपालनासाठी पुढे या.
उपसंहार
फूट अँड माउथ आजाराच्या लक्षणांची लवकर ओळख आणि लसीकरणाशिवाय पशू स्वास्थ्य टिकवता येत नाही. समयाची योजना करून रोग टाळता येतो.
