ऋतूजन्य गायीचे रोग पशुपालन व्यवसायात मोठा अडथळा ठरतो. हवामान बदलल्याने गायी आजारी पडतात. हे रोग वेळेवर ओळखून प्रतिबंध केला पाहिजे.
🔸 परिचय
गायी, म्हशी आणि अन्य गोव्यांना ऋतूनुसार विविध आजारांचा धोका असतो.
यांना योग्य काळजी व प्रतिबंधात्मक उपाय केले नाहीत तर उत्पादन कमी होते.
या लेखात आपण Seasonal Diseases in Cattle याबद्दल तपशीलवार माहिती पाहू.
विविध ऋतूंमध्ये कोणते रोग येतात आणि त्यांवर काय उपाय करता येतात ते समजावून सांगितले आहे.
🌱 पठारावयाचे रोग – उन्हाळा
Heat Stress (उष्णतेचा त्रास)
उन्हाळ्यात जनावरांना ताप येतो. त्यांचे उत्पादन कमी होते.
पचनबिघाड व पाण्याची कमी खाजगी आजार निर्माण होतो.
उपाय:
सावली, पंखे, मिस्टर, थंड पाणी, इलेक्ट्रोलाइट्स.
🌧️ पावसाळ्यातील रोग
- डीरोटिक कोलायबॅसिलीसिस
विशिष्ट जीवनाचे परिणाम.
नियमन न झाल्यास उलट्या, गळ आणणारा आजार. - Foot Rot (पायदुखी)
पाण्यात संक्रमण होऊन पायदुखी होते.
पायात फोड पडतात, चालन विचलित होते.
उपाय:
पाय स्वच्छ ठेवणे, पाणीसाठा योग्य, अँटिबायोटिक ट्रीटमेंट.
🍁 शरद ऋतूतले रोग
- स्टोमॅटायटिस
तोंडातील जळजळ, छाल फोड.
चारा खाण्यात त्रास होतो. - पंखुष्य रोग
जाडी कमी, घामाची निकृष्टता दिसते.
तासकट ताप, बलगम वाढका.
उपाय:
स्ट्रिप्ट प्रॉपोलिस, उबदार अशु, प्रतिजैविक उपयोग.
❄️ हिवाळ्यातील रोग
- प्नुमोनिया
श्वसनमार्गावरील संसर्ग. ताप, खोकला, दम. - डायरेआ (पोटदुखी)
चारा, पाण्याची उत्तम अथवा बिघडलेली स्थिती. त्रास दाहक.
उपाय:
उबदार आश्रय, पौष्टिक चारा, वायुनिर्मुलन, वेगवेगळ्या ट्रीटमेंट.
🌼 वसंत ऋतूतले रोग
- मास्टायटिस
स्तनात संसर्ग. उपचार आवश्यक. - पेरिपार्टुरियस डिसऑर्डर
प्रसूतीपूर्व, प्रसूती नंतर आजार.
व्हिटॅमिन व मिनरल उणती.
उपाय:
संतुलित आहार, स्वच्छता, प्रथिन व खनिज.
⚠️ सर्व ऋतूंना लागणारे सामान्य उपाय
- ब्रश व स्वच्छता: गोशाळा दररोज स्वच्छ ठेवा.
- पाणी व छाया: पुरेसे थंड व स्वच्छ पाणी तसेच ढगफटरावयाचे शेड.
- सणुवर्धक खोराक: उजव तो चारा, खनिज व व्हिटॅमिन, विशेषतः D व E.
- टीके व प्रतिबंध: सीपीटी, कलगा, टीबी, लीव्हर फ्लॅट.
- पशुवैद्यकीय तपासणी: ताप, खोकला, वज़न कमी इत्यादी लक्ष द्या.
🐄 शेतकरी अनुभव व नावे
- अक्षय पाटील (नाशिक): “पावसाळ्यात फूट रोटची समस्या.
स्वच्छ वातावरणाची उपाययोजना केली.” - कविता देशमुख (पुणे): “शरद ऋतूमध्ये Mastitis झाला.
डॉक्टरांचा वेळेत उपचार मिळाला व गाई बरी झाली.”
🧪 रोग ओळखण्यासाठी महत्त्वाची चिन्हे
1. ताप
गाईच्या शरीराचा तापमान 101.5°F पेक्षा जास्त असेल तर रोग शक्यता आहे.
2. चारा न खाणे
चांगला चारा समोर असतानाही जनावर खाणे थांबवते.
3. दूध उत्पादन कमी होणे
सामान्य दूधाची मात्रा अचानक कमी झाली, तर तपासणी आवश्यक.
4. डोळे व नाकातून पाणी येणे
हे व्हायरल किंवा बॅक्टेरियल संसर्गाचे संकेत असतात.
5. पायात लचक / दुखापत
फुट रोट किंवा अन्य संक्रामक कारणांमुळे जनावर लंगडते.
🧬 रोग प्रतिबंधासाठी पूरक पोषण
- खनिज मिश्रण (Mineral Mixture):
गोव्याच्या रोगप्रतिकारक शक्तीसाठी अत्यावश्यक.
त्यात कॅल्शियम, फॉस्फरस, झिंक, कॉपर, आयोडीन, सेलेनियम असणे आवश्यक. - विटॅमिन पूरक आहार:
Vit A, D आणि E जनावराच्या त्वचा, दूध व श्वसन आरोग्यासाठी महत्त्वाचे. - हर्बल पूरक घटक:
तुलसी, गुळवेल, आंवळा आणि हळद मिश्रण रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवतात.
📅 ऋतूनुसार नियमित काळजी (Seasonal Schedule)
| ऋतू | उपाय |
|---|---|
| उन्हाळा | इलेक्ट्रोलाइट्स, शेड व वायुवीजन |
| पावसाळा | गोठा कोरडा, अँटीसेप्टिक फूट बाथ |
| हिवाळा | उबदार पाणी, शेंडीसाठी गवत |
| शरद | विटॅमिन D पूरक, स्वच्छता |
| वसंत | Deworming, Mastitis चाचणी |
🏥 आपत्कालीन काळात काय कराल?
- तुरुंगत थांबवू नका: आजार दिसताच डॉक्टरांना संपर्क करा.
- पशुपालक संघटनेचा आधार: निकटच्या पशुवैद्यकीय केंद्राला माहिती द्या.
- आरोग्य कार्ड तयार ठेवा: प्रत्येक जनावरासाठी लसीकरण, आजार, उपचार यांचे रेकॉर्ड ठेवा.
📊 रोग प्रतिबंधाचे फायदे
- दूध उत्पादनात 20% वाढ शक्य.
- औषधांच्या खर्चात 30% घट.
- वासरांच्या मृत्यूदरात 60% घट.
- गोठ्यातील संक्रामक आजार शून्य पातळीवर येतो.
🔄 जैव सुरक्षा उपाय (Biosecurity)
- नवीन जनावर आल्यास वेगळी ठेवणे (Quarantine)
- गोठा दररोज निर्जंतुक करणे (Disinfection)
- गायींना योग्य लसी देणे (Vaccination Record)
📝 निष्कर्ष
ऋतू बदलामुळे गोव्यांना अनेक रोगांचा धोका होता.
योग्य जागा, उत्तम आहार आणि नियमित तपासणीने रोग टाळता येतात.
शेतकऱ्यांनी या उपाययोजना रूजवून घेतल्यास गोव्यांचे आरोग्य सुधारेल व उत्पादन वाढेल.
Home | Indian Council of Agricultural Research Krishi Bhavan
